1

Η μάθηση είναι ένας από τους κατεξοχήν τομείς που παρουσιάζουν έντονο ενδιαφέρον για τη νευροεπιστήμη. Τα συγκεντρωμένα αποτελέσματα των ερευνών που έχουν διεξαχθεί τα τελευταία χρόνια μάς επέτρεψαν να γνωρίσουμε περισσότερο και καλύτερα πώς μαθαίνει ο εγκέφαλός μας και να καταρρίψουμε κάποιους κληρονομημένους μύθους (και κάποιους άλλους που δημιουργήθηκαν χωρίς κανένα επιστημονικό θεμέλιο). Η διαπρεπής νευροβιολόγος και ερευνήτρια Μαρία Ντίρσεν μάς αποκαλύπτει όσα γνωρίζει η επιστήμη για το πώς (πραγματικά) μαθαίνει ο εγκέφαλος, μια γνώση που μπορεί να μας χρησιμεύσει, προκειμένου να αναθεωρήσουμε τα εκπαιδευτικά μας συστήματα και μεθοδολογίες.

2

Ο εγκέφαλος είναι το πιο πολύπλοκο όργανο του σώματός μας, και ίσως το πιο μυστηριώδες αντικείμενο του σύμπαντός μας. Αυτό το συμπίλημα από λίπη και πρωτεΐνες είναι ικανό να πραγματοποιεί τους πιο ακριβείς υπολογισμούς για να εντοπίζει και να προσεγγίζει μακρινούς πλανήτες, ενώ δεν παύει ούτε στιγμή να ρυθμίζει τις ζωτικές μας σταθερές, όπως τον καρδιακό ρυθμό, τη θερμοκρασία και την αναπνοή. Προκειμένου να επιτελεί αποτελεσματικά τις παραπάνω λειτουργίες, το μυστηριώδες αυτό όργανο αδιάκοπα λαμβάνει ερεθίσματα από διάφορα αισθητηριακά συστήματα, και την ευθύνη να για το φιλτράρισμά τους την έχει το ασυνείδητο μέρος του εγκεφάλου μας. Ένα πολύ μικρό μέρος θα φτάσει στη συνείδηση, ενώ το μεγαλύτερο μέρος των ερεθισμάτων θα αποτελέσει αντικείμενο επεξεργασίας κάτω από κατώφλι του συνειδητού μας. Επιπλέον, ο ασυνείδητος εγκέφαλος θα τα μεταφράσει σε σκέψεις ή ιδέες που επίσης μπορούν να ρυθμίζουν –και μάλιστα συχνότερα από όσο θα θέλαμε– τις αντιδράσεις και τη συμπεριφορά μας. Όλα αυτά χωρίς να σταματά να συντηρεί τις ζωτικές σταθερές μας και χωρίς να κάνει διάλειμμα ούτε λεπτό, από τη στιγμή που θα γεννηθούμε μέχρι που να πεθάνουμε!

3

Ελάχιστες ικανότητες διαδραματίζουν τόσο αποφασιστικό ρόλο στην εξέλιξη της ζωής μας όσο η νοημοσύνη. Η ίδια, ωστόσο, είναι τόσο δυσπροσδιόριστη για τους ειδήμονες που, ακόμη και σήμερα, οι απόπειρες ορισμού της αποτελούν αντικείμενο των πιο έντονων συζητήσεων.
Σε αυτό το βιβλίο θα προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε για τι ακριβώς μιλάμε όταν αναφερόμαστε στη νοημοσύνη, τι σημαίνει να είναι κανείς ευφυής και ποιες πρακτικές εφαρμογές έχει αυτή η ικανότητα. Επίσης θα προσεγγίσουμε το πλαίσιο της συζήτησης που διεξάγεται σήμερα, προκειμένου να κατανοήσουμε σε ποια επιστημονικά συμπεράσματα έχει καταλήξει αυτή σχετικά με τη νοημοσύνη και ποια μέτωπα είναι ακόμη ανοιχτά για μελλοντική διερεύνηση. Προς τον σκοπό αυτό, θα αναλύσουμε τις βασικές θεωρίες για το σύνολο των νοητικών ικανοτήτων, καθώς και τα εμπειρικά τους δεδομένα.

4

Τα περισσότερα βίαια εγκλήματα διαπράττονται από άτομα που εδώ και αρκετά χρόνια αποκαλούνται «ψυχοπαθείς». Ανέκαθεν αναζητούσαμε τις αιτίες της συμπεριφοράς που σχετίζονται με τη βιογραφία, την οικογένεια ή τους κοινωνικούς παράγοντες των ατόμων που προβαίνουν σε βίαιες πράξεις. Ωστόσο, κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες, έχει προκύψει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη μελέτη των βιολογικών παραγόντων, το οποίο έχει στηριχθεί σε πολυάριθμες έρευνες που έχουν διεξαχθεί χρησιμοποιώντας προηγμένες τεχνικές της γενετικής, της νευροαπεικόνισης, των νευροφυσιολογικών δεικτών κ.λπ., με σκοπό να προσδιοριστεί ένα συγκεκριμένο πρότυπο για τις συμπεριφορές αυτές.
Το παρόν βιβλίο παρουσιάζει με τρόπο σαφή και ευχάριστο τα διάφορα θεωρητικά μοντέλα για την προέλευση της ψυχοπαθούς συμπεριφοράς, λαμβάνοντας υπόψη τόσο τις πτυχές που σχετίζονται με το ψυχοκοινωνικό περιβάλλον του ατόμου, όσο και τους βιολογικούς παράγοντες.

5

Χάρη στις πρόσφατες προόδους στον τομέα της έρευνας του εγκεφάλου και στο πλήθος των σχετικών πειραματικών τεκμηρίων, σήμερα γνωρίζουμε ότι τα συναισθήματα, πέραν του ότι προσδιορίζουν, στον ίδιο βαθμό με τη λογική σκέψη, την ανθρώπινη φύση μας, διαδραματίζουν επίσης ουσιαστικό ρόλο στην ορθή λειτουργία των «ανώτερων ικανοτήτων» μας. Έτσι, για παράδειγμα, διάφορες μελέτες έχουν καταδείξει ότι απομνημονεύουμε πληρέστερα και καλύτερα εκείνες τις πληροφορίες οι οποίες συνδέονται με συναισθήματα.
Πράγματι, όπως είχε ήδη διαβλέψει ο Κάρολος Δαρβίνος, ένας από τους πρωτοπόρους της συναισθηματικής νευροεπιστήμης, το γεγονός ότι υπάρχουν τα συναισθήματα σημαίνει ότι επιτελούν μια θετική λειτουργία για την επιβίωσή μας ως είδους.
Ο σκοπός του παρόντος βιβλίου είναι, ακριβώς, να επιχειρήσει μια αποτίμηση, ορθολογική και εμπεριστατωμένη, των συναισθημάτων, καθώς βαθαίνει η γνώση τόσο των διακριτικών χαρακτηριστικών του καθενός από αυτά, όσο και των διαδικασιών ενεργοποίησής τους.

6

Το 1991, μια ομάδα νευροεπιστημόνων του Πανεπιστημίου της Πάρμας έκανε μια πολύ σημαντική ανακάλυψη ενώ μελετούσε τη λειτουργία του νευρικού συστήματος των μη ανθρώπινων πρωτευόντων. Χάρη στο απροσδόκητο εύρημά τους, εντοπίστηκε το νευροβιολογικό υπόβαθρο που αποτελεί την αιτία της ικανότητάς μας να κατανοούμε τις πράξεις και τις νοητικές καταστάσεις των άλλων ατόμων: πρόκειται για τους λεγόμενους κατοπτρικούς νευρώνες, οι οποίοι ενεργοποιούνται τόσο όταν εκτελούμε μια πράξη όσο και όταν παρατηρούμε άλλους να την κάνουν. Ο εντοπισμός των κατοπτρικών νευρώνων αποτέλεσε σημείο καμπής, διότι παρείχαν για πρώτη φορά μια κυτταρική και νευροανατομική βάση για την κατανόηση της κοινωνικής αλληλεπίδρασης, της ενσυναίσθησης και της ερμηνείας των πράξεων των άλλων.
Στον παρόντα τόμο εισερχόμαστε στα επιστημονικά εργαστήρια όπου για πρώτη φορά παρατηρήθηκαν οι κατοπτρικοί νευρώνες εν δράσει και παρουσιάζουμε τι είναι αυτοί, πού βρίσκονται, ποια λειτουργία επιτελούν και τι συμβαίνει όταν αυτή μεταβάλλεται.

7

Οι στατιστικές υποστηρίζουν πως περίπου ένα στα έξι άτομα θα εκδηλώσει κατάθλιψη τουλάχιστον μία φορά στη ζωή του. Το μέγεθος αυτής της ασθένειας, η οποία προσβάλλει κυρίως το νευρικό σύστημα, επιβαρύνεται από το στίγμα που τη συνοδεύει. Αυτό είναι η αιτία που σε πολλές περιπτώσεις η ασθένεια παραμένει αδιάγνωστη και χωρίς θεραπευτική αγωγή. Επίσης επιβαρύνεται και από την περιορισμένη αποτελεσματικότητα των θεραπειών που διαθέτουμε.
Οι καταθλιπτικοί αισθάνονται ότι τα πράγματα βελτιώνονται όταν γνωρίζουν επακριβώς τι τους συμβαίνει, όταν αποδέχονται ότι πρόκειται για μια ασθένεια χρόνια και σοβαρή, αλλά ιάσιμη, όταν ανακαλύπτουν τι βοηθά την κατάστασή τους και τι την επιδεινώνει. Αυτός ακριβώς είναι ο θεμελιώδης στόχος αυτού του βιβλίου, που έχει γραφτεί με σεβασμό στην επιστημονική ακρίβεια, αλλά και με επίγνωση της οδύνης την οποία συνεπάγεται η κατάθλιψη τόσο για τον ίδιο τον ασθενή όσο και για το περιβάλλον του.

8

Ας αναλογιστούμε για μια στιγμή τις πιο λαμπρές, τις πιο οξυδερκείς, δημιουργικές και παραγωγικές διάνοιες της Ιστορίας. Διάνοιες όπως η Μαρί Κιουρί, ο Aλβέρτος Αϊνστάιν, ο Αμαντέους Μότσαρτ, η Νάντια Κομανέτσι και πολλές άλλες και άλλοι που, αν και λιγότερο διάσημοι, ξεπέρασαν τα όρια των ανθρωπίνων ικανοτήτων. Αν και γνωρίζουμε ότι τα κριτήρια προσδιορισμού δεν είναι απόλυτα, έχουμε εντούτοις υπόψη μας πολλά παραδείγματα ατόμων που έχουν πραγματοποιήσει εντυπωσιακά επιτεύγματα. Πώς το έκαναν; Πώς λειτουργούν αυτοί οι εγκέφαλοι; Ποιες στρατηγικές σκέψης ακολουθούν αυτά τα άτομα; Ποια είναι τα χαρακτηριστικά και οι ψυχολογικές διεργασίες που χαρακτηρίζουν τις διάνοιες-θαύματα;
Αναζητώντας απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα, στο παρόν βιβλίο επιχειρούμε να σκιαγραφήσουμε το δακτυλικό αποτύπωμα της χαρισματικής διάνοιας. Αυτό γίνεται μέσα από μια συγκλονιστική εξερεύνηση, την εξερεύνηση μιας επιστήμης συναρπαστικής, απρόβλεπτης, ανολοκλήρωτης και ανοιχτής σε αλλαγές.

9

Ας εννοήσουμε την ανθεκτικότητα ως την ικανότητα να αντιμετωπίζουμε τις αντιξοότητες της ζωής, να τις ξεπερνάμε, και ακόμη να μετασχηματιζόμαστε από αυτές, αφού κάθε διεργασία ανθεκτικότητας συνεπάγεται κάποιου είδους μάθηση που μας οδηγεί στην ανάπτυξή μας ως άτομα.
Αυτό το βιβλίο αναλύει τι είναι οι διεργασίες ανθεκτικότητας και από ποιες φάσεις και πτυχές αποτελούνται, και αυτή η προσέγγιση μας οδηγεί στη βέλτιστη αφετηρία για να κατανοήσουμε πώς μπορούμε να ευνοήσουμε τις ανθεκτικές στάσεις, είτε πρόκειται για εμάς τους ίδιους είτε για τους άλλους.

10

Είναι άραγε οι αναλύσεις μας πάντοτε σωστές; Η απάντηση είναι όχι. Η άγνοια λόγω έλλειψης προσοχής, η αυταπάτη αιτίας-αποτελέσματος και η γνωσιακή πλάνη της επιβεβαίωσης είναι μόνο μερικά από τα συνηθέστερα σφάλματα στα οποία υποπίπτει ο νους μας όσον αφορά τη γνώση και τη συμπεριφορά. Στο παρόν βιβλίο εξηγείται μέχρι ποιου σημείου είμαστε προγραμματισμένοι να υποπίπτουμε σε αυτά τα σφάλματα, όπου η γνωσιακή λειτουργία όλων των ατόμων μεροληπτεί προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση, στοιχείο που μας καθιστά προβλέψιμους. Αναλύονται επίσης τα βασικά είδη των νοητικών σφαλμάτων. Για όλα αυτά παρατίθενται παραδείγματα από την καθημερινή μας ζωή και από τις σημαντικότερες ψυχολογικές έρευνες που έχουν διεξαχθεί σχετικά με αυτό το ζήτημα τις τελευταίες δεκαετίες.

11

Τα πρώτα χρόνια της ζωής είναι κεφαλαιώδους σημασίας για την ανάπτυξη του εγκεφάλου. Τότε είναι που σχεδόν εκατό δισεκατομμύρια νευρικά κύτταρα δημιουργούν το δίκτυο των συνάψεων που τελικά διαφοροποιεί το κάθε άτομο από τα υπόλοιπα όντα του είδους του. Αν κατανοήσουμε τις βασικές βιολογικές αρχές που ρυθμίζουν τη διαμόρφωση του εγκεφάλου μας, θα μπορέσουμε να καταλάβουμε τους λόγους για τους οποίους καθένας από εμάς είναι ένα μοναδικό ον ως προς τον τρόπο που σκέπτεται, μαθαίνει και βιώνει συναισθήματα.
Ο στόχος αυτού του βιβλίου είναι να αποσαφηνίσει ποιες είναι οι θεμελιώδεις φάσεις στην ανάπτυξη του νευρικού συστήματος του παιδιού και να αναλύσει τους εγκεφαλικούς μηχανισμούς μέσω των οποίων αποκτάμε τις διάφορες ικανότητες.

12

Είμαστε η μνήμη μας. Μέσω αυτής και χάρη σε αυτήν αντιλαμβανόμαστε, κινούμαστε, σκεφτόμαστε, συγκινούμαστε και νιώθουμε, προγραμματίζουμε και σχεδιάζουμε. Η ικανότητά μας να θυμόμαστε καθορίζει τις αποφάσεις που λαμβάνουμε και προσδιορίζει την ίδια την ταυτότητά μας. Ακριβώς λόγω της σπουδαιότητας που έχει η μνήμη για την ατομική μας ύπαρξη, είναι αναγκαίο να κατανοήσουμε τη λειτουργία και τη φύση της, να απορρίψουμε την παραδοσιακή αντίληψη για τη μνήμη ως ένα είδος ακριβούς καταγραφής συγκεκριμένων συμβάντων ή δεδομένων, και να την αντιληφθούμε ως μια σύνθετη και εύθραυστη εγκεφαλική διεργασία που κατασκευάζει, αποθηκεύει και ανακτά αναμνήσεις σε συνεχή εξέλιξη.
Στο παρόν βιβλίο, μέσα από τις πιο εμπεριστατωμένες σχετικές έρευνες και κλινικές περιπτώσεις, προσεγγίζουμε τα διάφορα συστήματα μνήμης τα οποία απαιτεί η πολύπλευρη πολυπλοκότητα της ζωής μας, τους μηχανισμούς που τα καθορίζουν και τις επιπτώσεις των μεταβολών που ενδέχεται να υποστούν.

13

O αυτισμός είναι μια διαταραχή σχετικά άγνωστη, παρά τον απροσδόκητα μεγάλο αριθμό των ατόμων που πάσχουν από αυτή. Πρόκειται για μια παθολογία του νευρικού συστήματος, με γενετική βάση και οργανικό υπόστρωμα, που επιφέρει αλλοιώσεις στην εγκεφαλική λειτουργία και, ως εκ τούτου, στη συμπεριφορά του ατόμου.
Μόλις τα τελευταία χρόνια αρχίσαμε να κατανοούμε τους μηχανισμούς και τα θεμέλια του αυτισμού, την προέλευση και τους τρόπους αντιμετώπισής του. Και παρότι έχουμε ακόμα πολύ δρόμο να διανύσουμε, ποτέ πριν δεν διαθέταμε τόσες δυνατότητες για να τον προσεγγίσουμε όπως τώρα και ποτέ οι προοπτικές για το μέλλον δεν ήταν τόσο ελπιδοφόρες.
Το παρόν βιβλίο φιλοδοξεί να παράσχει απλές και επικαιροποιημήνες πληροφορίες σχετικά με τον αυτισμό, να εκθέσει τα αποτελέσματα των πιο πρόσφατων ερευνών, να εξηγήσει τις προτεινόμενες φαρμακευτικές και ψυχοθεραπευτικές λύσεις και να παρουσιάσει δεδομένα που θα συμβάλουν στην σαφέστερη κατανόησή του. Παράλληλα, όμως, επιθυμεί να προσφέρει θάρρος και ελπίδα σε όλους όσους φροντίζουν παιδιά που πάσχουν από αυτισμό, και ιδίως στις οικογένειές τους.

14

Ο εγκέφαλός μας, ένα μηχάνημα που αποτελείται από χιλιάδες μικρά γρανάζια, γερνάει μαζί μας, φέροντας το βάρος των εμπειριών και των αναμνήσεών μας. Εξακολουθεί όμως, άραγε, να λειτουργεί καλά σε όλη τη διάρκεια της ζωής μας, ακόμα και όταν κάποια από αυτά τα γρανάζια χάνονται ή υφίστανται ζημιά; Και ποιες ακριβώς είναι οι ικανότητες που επιδεινώνονται; Το παρόν βιβλίο απαντά σε αυτές τις ερωτήσεις και αποκαλύπτει ότι ο εγκέφαλός μας βρίσκεται σε συνεχή αναδιοργάνωση, χάρη στην οποία η απώλεια ή η επιδείνωση ορισμένων λειτουργιών συμπληρώνεται από την ενίσχυση άλλων, μέχρι να επιτευχθεί μια νέα ισορροπία. Επιπλέον, ο εγκέφαλος στην τρίτη ηλικία επιτρέπει ικανότητες διασύνδεσης, δημιουργικότητας και συναισθηματικής επεξεργασίας εμπειριών που μπορεί να είναι ακόμη πιο έντονες από ό, τι σε έναν νεαρό εγκέφαλο. Κάτω από αυτό το πρίσμα, το παρόν βιβλίο μας επιτρέπει να σκιαγραφήσουμε τη γραμμή που διαχωρίζει τη φυσιολογική παρακμή η οποία συνοδεύει τη γήρανση από την επιδείνωση των γνωστικών λειτουργιών που σχετίζεται με χαρακτηριστικές ασθένειες της τρίτης ηλικίας, όπως οι άνοιες.

15

Η ιδέα ότι η τεχνητή νοημοσύνη θα αλλάξει ριζικά τον τρόπο ζωής μας μοιάζει να κερδίζει διαρκώς έδαφος. Τι είναι, όμως, η τεχνητή νοημοσύνη; Ο στόχος του επιστημονικού αυτού πεδίου, που γεννήθηκε πριν από εξήντα περίπου χρόνια, ήταν η τεχνητή αναπαραγωγή της νοημοσύνης μέσω των ηλεκτρονικών υπολογιστών. Με την πάροδο των ετών, οι ιδέες που προτάθηκαν για την επίτευξη αυτού του σκοπού ήταν πολλές και πολύ διαφορετικές μεταξύ τους.
Επισκοπώντας τις θεμελιώδεις έννοιες της τεχνητής νοημοσύνης, από τις απαρχές της μέχρι σήμερα, το παρόν βιβλίο επικεντρώνεται σε τρία βασικά πεδία εφαρμογής της, που παρά τις σημαντικές προόδους τους, δεν έχουν ακόμη αναπτύξει στο μέγιστο βαθμό τις δυνατότητές τους: τη ρομποτική (που για πολλούς είναι σχεδόν συνώνυμη της τεχνητής νοημοσύνης), την κατανόηση και τη δημιουργία των ανθρώπινων γλωσσών και τη χρήση λογισμικού υπολογιστών σε παιχνίδια στρατηγικής όπως η ντάμα, το σκάκι και το γκο. Διότι, πράγματι, οι σκεπτόμενες μηχανές που θα αλλάξουν το μέλλον μας είναι ήδη πραγματικότητα.

16

Μέχρι σχετικά πρόσφατα δεν δίναμε ιδιαίτερη σημασία στην αξία του εγκεφάλου κατά την εφηβεία, μια περίοδο όπου είναι ικανός για το καλύτερο και το χειρότερο. Στο ζωτικό αυτό στάδιο της ανθρώπινης ζωής, η «φυσική» αύξηση του εγκεφάλου επιβραδύνεται σε σχέση με τα πρώτα χρόνια, χωρίς ωστόσο να μειώνεται η δυναμικότητά του και η ικανότητά του να μαθαίνει. Αντιθέτως, αυτή αυξάνεται εκθετικά, βασισμένη στα θεμέλια που έχουν τεθεί στη διάρκεια της παιδικής ηλικίας, με αποτέλεσμα ακόμη και ένας όχι ιδιαίτερα προικισμένος εξαρχής εγκέφαλος να είναι ικανός για σημαντικά επιτεύγματα ως ενήλικας με την κατάλληλη καθοδήγηση κατά την εφηβεία.
Το παρόν βιβλίο προσεγγίζει, από τη σκοπιά της νευροεπιστήμης, τη λειτουργία του εφηβικού εγκεφάλου και τις μεταμορφώσεις που αυτός υφίσταται, συμβάλλοντας έτσι στην πληρέστερη κατανόηση ορισμένων συμπεριφορών που χαρακτηρίζουν αυτές τις κρίσιμες ηλικίες.

16

Tις τρεις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, οι φιλόσοφοι προσδιόρισαν την έννοια της ενσυναίσθησης ξεκινώντας από μια σειρά αναστοχασμών πάνω στην ηθική, την ψυχολογία, την αισθητική και την οικονομία. Σήμερα, σαν υπόγειο ποτάμι, η ενσυναίσθηση αναδύεται ξανά στον επιστημονικό δημόσιο λόγο και διαλέγεται με τους πάντες, και όχι μόνο με τους φιλόσοφους και τους ψυχολόγους, καταλαμβάνοντας τιμητική θέση ανάμεσα στα ενδιαφέροντα των νευροεπιστημόνων που είναι πρόθυμοι να ενορχηστρώσουν έναν διάλογο ανάμεσα στο παρελθόν και το μέλλον.
Μέσα από αυτόν τον διάλογο αναδύεται ένα απροσδόκητο πανόραμα: αυτό που αποκαλούμε «ενσυναίσθηση» είναι στην πραγματικότητα ένα σύνολο από πολύ διαφορετικούς μηχανισμούς και νοητικές διεργασίες, και άρα η ενσυναίσθηση ως τέτοια δεν αποτελεί ένα ενιαίο επιστημονικό αντικείμενο. Πράγματι, στο παρόν βιβλίο δεν θα ανακαλύψουμε τον «μηχανισμό», αλλά το «μωσαϊκό της ενσυναίσθησης», δηλαδή το σύνολο των μηχανισμών που, ο καθένας από την πλευρά του, συμβάλλει στη διαμόρφωση όλων αυτών των φαινομένων τα οποία, τόσο στις καθημερινές μας διαπαφές όσο και στην καλλιτεχνική μυθοπλασία, περιγράφουμε με τον όρο «ομπρέλα της ενσυναίσθησης». Ένα ταξίδι από τη γνωσιοθεωρία μέχρι τη θεωρία της προσομοίωσης και από την ανακάλυψη των κατοπτρικών νευρώνων μέχρι τους μηχανισμούς της πρωτογενούς αλληλεπίδρασης.

17

Πολλοί είναι οι εγκεφαλικοί μηχανισμοί που εμπλέκονται τόσο στη συμπεριφορά του φαγητού όσο και στη γνωσιακή λειτουργία και τη ρύθμιση των συναισθημάτων. Ως εκ τούτου, η ιδέα τού «να τρώμε με νου» εμπερικλείει τόσο την κατάλληλη διατροφή του σώματος και του εγκεφάλου μας, ώστε η βιολογική του λειτουργία να είναι βέλτιστη, όσο και την επίγνωση των ιδιαίτερα ευάλωτων ψυχολογικών και συναισθηματικών διαστάσεων που καθορίζουν την τροφική μας συμπεριφορά. Με βάση, ακριβώς, αυτή την επίγνωση, είναι εφικτό να προσαρμοστούμε και να αλλάξουμε ορισμένες μας συνήθειες έτσι ώστε να επιτύχουμε μια όσο το δυνατόν υγιέστερη σχέση με το φαγητό.
Σε τελική ανάλυση, ο εγκέφαλος είναι εκείνος που ελέγχει τη συμπεριφορά μας, ακόμα και παρά τη θέλησή μας. Ως εκ τούτου, αν θέλουμε να ρυθμίσουμε το σωματικό μας βάρος, θα πρέπει να εργαστούμε μαζί με τον εγκέφαλό μας και όχι εναντίον του. Με άλλα λόγια, να τρώμε με νου.

18

Προκειμένου να επιβιώσουμε υγιώς στις σύγχρονες κοινωνίες, εμείς οι πολίτες χρειαζόμαστε μια συναισθηματική επανάσταση. Μια μεγάλη αλλαγή που θα μας προσφέρει τις αναγκαίες συναισθηματικές και κοινωνικές ικανότητες για να αντεπεξέλθουμε στις προκλήσεις των τεράστιων αλλαγών οι οποίες συντελούνται γύρω μας. Ικανότητες που θα επιτρέπουν στους ανθρώπους να γνωρίσουν καλύτερα τον εαυτό τους και τους άλλους, έτσι ώστε να αντιμετωπίσουν με περισσότερα και αποτελεσματικότερα εργαλεία την αβεβαιότητα, την ανασφάλεια και την έλλειψη προστασίας όπου είμαστε βυθισμένοι. Μια επανάσταση που θα αναγνωρίζει ότι τα συναισθήματα είναι ουσιώδους σημασίας για τη λήψη αποφάσεων στη ζωή μας, για την προσωπική και επαγγελματική μας επιτυχία, για την υγεία, την ευεξία και την ευτυχία μας, αλλά και για την πρόοδο όλης της κοινωνίας.
Το παρόν βιβλίο συγκεντρώνει το σύνολο των γνώσεων που μας πρόσφεραν τις τελευταίες δεκαετίες η ψυχολογία και οι νευροεπιστήμες για το πώς να γνωρίζουμε και να διαχειριζόμαστε καλύτερα τα συναισθήματά μας. Οι γνώσεις αυτές μπορούν να μας χρησιμεύσουν ως πρακτικά και ωφέλιμα εργαλεία κατεύθυνσης και προσανατολισμού στις κοινωνίες όπου ζούμε.

19

Η νευροεπιστήμη μάς διδάσκει ότι οι μηχανισμοί λήψης αποφάσεων βασίζονται σε ένα τεράστιο νευρωνικό δίκτυο, όπου ο κάθε νευρώνας επεξεργάζεται τα σήματα που λαμβάνει από χιλιάδες άλλους και διαδίδει παραπέρα, με μεγάλη ταχύτητα, τη δραστηριότητά τους. Όλο και περισσότερο ανακαλύπτουμε τους μηχανισμούς που συγκροτούν τη δυναμική του νευρωνικού αυτού δικτύου. Αυτό ακριβώς είναι και το θέμα του βιβλίου, το οποίο περιγράφει τις ηλεκτρικές δυνάμεις που μας ωθούν να λαμβάνουμε αποφάσεις με τον τρόπο που το κάνουμε.
Ακόμα και οι απλούστερες αποφάσεις κινητοποιούν πολυάριθμες εγκεφαλικές περιοχές, που συνεργάζονται μεταξύ τους, ενώ όταν πρόκειται να λάβουμε μια δύσκολη απόφαση είναι απαραίτητο να χρησιμοποιήσουμε επιπλέον περιοχές ελέγχου και προσοχής, που απαιτούν νοητική προσπάθεια. Στο βιβλίο αναλύεται επίσης μέχρι ποιου σημείου οι αποφάσεις που λαμβάνουμε έχουν κάποιο τίμημα και παρουσιάζονται οι συνηθέστεροι λόγοι για τους οποίους διαπράττουμε σφάλματα, καθώς και το τι γνωρίζουμε σχετικά με την εγκεφαλική δραστηριότητα που λαμβάνει χώρα όταν σφάλλουμε .

20

Το παρόν βιβλίο είναι ένα αφήγημα για μια γλώσσα που μας κυβερνά αλλά που, παραδόξως, ούτε τη μιλάμε ούτε την κατανοούμε: τη γλώσσα των νευρώνων και των συνάψεών τους. Όταν έρθουμε αντιμέτωποι με την πρόκληση να τη «μεταφράσουμε», θα δυσκολευτούμε πολύ, καθώς δεν φαίνεται να βασίζεται σε φωνήματα, σύμβολα και χαρακτήρες, όπως οι άλλες γλώσσες που γνωρίζουμε. Εξαιτίας όλων αυτών, όταν μελετάμε τον εγκέφαλο, είμαστε αναγκασμένοι να μοχθήσουμε ώστε να αποκρυπτογραφήσουμε τους κανόνες, τις δομές και τις λειτουργίες κάποιων νευρώνων που εκπέμπουν νέα και μυστηριώδη για εμάς μηνύματα, μια γλώσσα με τόσο τεράστια πολυπλοκότητα ώστε να μοιάζει, προς το παρόν, ακατάληπτη.
Ο τομέας της χαρτογράφησης των εγκεφαλικών συνάψεων έχει ως αντικείμενο την κατανόηση του πώς συνομιλούν οι νευρώνες για να δημιουργήσουν ένα εγκεφαλικό σύνολο. Στο παρόν βιβλίο θα μάθουμε τι είναι η συστημική νευροεπιστήμη και πώς διαρθρώνονται τα εγκεφαλικά δίκτυα. Επίσης, θα δούμε πώς οι νευροεπιστήμονες του σήμερα χρησιμοποιούν πειραματικά εργαλεία και τεχνικές νευροαπεικόνισης προκειμένου να διερευνήσουν σε βάθος τον δομικό και λειτουργικό λαβύρινθο αυτών των δικτύων.

21

Πολλά από όσα μας αρέσουν ή μας απωθούν, από όσα μας φαίνονται ευχάριστα ή δυσάρεστα, έχουν καθοριστεί από το πώς έχει διαμορφώσει η εξέλιξη το νευρικό μας σύστημα. Και αυτό καθορίζει όχι μόνο τι μας ευχαριστεί, αλλά επίσης τι είμαστε ικανοί να κάνουμε, με άλλα λόγια διαμορφώνει τη συμπεριφορά μας.
Παρότι πρόκειται για μια νέα επιστήμη, η εξελικτική ψυχολογία, δηλαδή η διερεύνηση της συμπεριφοράς με βάση τους εξελικτικούς μηχανισμούς, μας έχει ήδη επιτρέψει να εντοπίσουμε μια πληθώρα πτυχών της ανθρώπινης συμπεριφοράς για τις οποίες η κλασική ψυχολογία δεν ήταν σε θέση να διατυπώσει τεκμηριωμένες υποθέσεις σχετικά με τον απώτατο σκοπό τους. Ανάμεσα σε αυτές συναντάμε, μεταξύ άλλων, τη γονεϊκή φροντίδα, την επιζήτηση κοινωνικής θέσης, την απιστία, τη φιλαλληλία και τη σχέση με τους συγγενείς, την επιλογή κατοικίας και ένταξη σε ομάδες. Το παρόν βιβλίο θα μας μιλήσει για όλα αυτά τα θέματα.

22

Μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι η σχέση εκφυλισμού-γήρανσης έχει αμφίδρομο χαρακτήρα: ο βασικός παράγοντας κινδύνου για τη νευροεκφυλιστική διεργασία είναι η γήρανση, η οποία σχετίζεται με τα κυτταρικά γεγονότα που καθορίζουν τον εκφυλισμό. Ως εκ τούτου, στον παρόν βιβλίο, οφείλουμε να ξεκινήσουμε με τον ορισμό ή τους ορισμούς της γήρανσης και να ακολουθήσουμε τις πολύπλοκες και δαιδαλώδεις διαδρομές στις οποίες οδηγεί αυτό το βιολογικό γεγονός από μοριακή και κυτταρική άποψη. Εν συνεχεία, θα εξετάσουμε δύο σημαντικούς και καινοφανείς μηχανισμούς τόσο της γήρανσης όσο και του εκφυλισμού: την επιγενετική και τον κυτταρικό επαναπρογραμματισμό. Μετά από αυτή την εισαγωγή, θα εξετάσουμε τις πιο συχνές επιδράσεις και ασθένειες που προέρχονται από τον νευροεκφυλισμό.

23

Μπορούμε άραγε να πούμε ότι διαθέτουμε έναν ηθικό εγκέφαλο; Στην πραγματικότητα, όχι. Κανένας εγκέφαλος δεν συμπεριφέρεται με ηθικό τρόπο. Αυτό το κάνει το πρόσωπο που τον χρησιμποιεί. Παραταύτα, ξεκινήσαμε, συμβατικά έστω, από αυτή την αφετηρία: εμείς οι άνθρωποι ενεργούμε με ηθικό τρόπο.
Η διατύπωση κρίσεων ηθικού περιεχομένου χαρακτηρίζει όλους τους πολιτισμούς. Αυτή η παγκοσμιότητα θέτει το ερώτημα αν η ηθική συμπεριφορά αποτελεί μέρος της ανθρώπινης φύσης, αν δηλαδή είναι μια επιπλέον διάσταση των διακριτών βιολογικών μας γνωρισμάτων, ή αν, αντιθέτως, αντιστοιχεί μόνο σε θρησκευτικές και πολιτισμικές παραδόσεις. Επιχειρώντας να απαντήσουμε σε αυτά τα ερωτήματα, στο παρόν βιβλίο αναλύουμε ορισμένα από τα ιδιαίτερα και αποκλειστικά χαρακτηριστικά του εγκεφάλου μας και εμβαθύνουμε στην εξελικτική του προέλευση. Παράλληλα, μελετάμε το αν η ηθικότητα είναι ένα φαινόμενο αποκλειστικά ανθρώπινο ή αν τη μοιραζόμαστε με άλλα έμβια όντα. Τέλος, εστιάζουμε στην ανατομία και στις λειτουργίες του εγκεφάλου μας αναζητώντας τις δομές που συνδέονται με την ηθική συμπεριφορά. Με άλλα λόγια, τον «ηθικό εγκέφαλο».

24

Το ζήτημα της προσωπικότητας απασχολεί τους ανθρώπους από τους αρχαίους χρόνους, αλλά ο σχετικός προβληματισμός έφτασε στο αποκορύφωμά του με την εμφάνιση της ψυχανάλυσης στις αρχές του 20ού αιώνα. Έκτοτε, στη διάρκεια αυτών των εκατό και πλέον ετών μελέτης της προσωπικότητας, η εφαρμογή της επιστημονικής μεθόδου έχει οδηγήσει σε πολύ σημαντικά συμπεράσματα, τόσο στο ατομικό όσο και στο κοινωνικό επίπεδο, σχετικά με την επίδραση της προσωπικότητας στην ευεξία, στην υγεία, αλλά και στις εργασιακές σχέσεις.
Στο παρόν βιβλίο εκθέτουμε τις θεωρητικές έννοιες που μας επιτρέπουν να κατανοήσουμε την ανθρώπινη ποικιλότητα με όρους προσωπικότητας, όπως η ιδιοσυγκρασία, τα γνωρίσματα, ο χαρακτήρας, η αφηγηματική δομή των προσωπικών σημαινομένων και η καθοριστική αλληλεπίδραση με το περιβάλλον. Αναλύουμε επίσης τη διαδικασία μέσω της οποίας εμείς οι άνθρωποι καταρτίζουμε έναν χάρτη του εαυτού μας και το πώς αυτό επηρεάζει τον τρόπο με τον οποίο κατασκευάζουμε την πραγματικότητα όπου ζούμε. Τέλος, προσφέρουμε ερμηνευτικά κλειδιά για να κατανοήσουμε το πώς κατορθώνουμε να αλλάξουμε τους εαυτούς μας, αλλά και το πώς αντιστεκόμαστε στην αλλαγή.

25

Η αντίληψη είναι το παράθυρό μας προς τον κόσμο. Μέσα από τις αισθήσεις, την πηγή όλων μας σχεδόν των γνώσεων, αποκτάμε πρόσβαση στην πραγματικότητα. Το παρόν βιβλίο προσεγγίζει, μέσα από την ανάλυση των διεργασιών και των μηχανισμών της κάθε αίσθησης ξεχωριστά, τις ιδιαιτερότητες, τις ικανότητες και τους αντιληπτικούς περιορισμούς που χαρακτηρίζουν εμάς τους ανθρώπους. Και μας θυμίζει ότι, χάρη ακριβώς στη μελέτη της αντίληψης, οι νευροεπιστήμονες άρχισαν να κατανοούν σε βάθος τον εγκέφαλό μας και να προσδιορίζουν τη σχέση που υπάρχει ανάμεσα στη λειτουργία του και στις αισθητηριακές αντιλήψεις τις οποίες βιώνουμε στη διάρκεια της ζωής μας.

26

Η ικανότητα για συμβολική σκέψη και για γλώσσα είναι δύο αποκλειστικά χαρακτηριστικά των σύγχρονων ανθρώπων, των Homo sapiens. Η μελέτη της εξελικτικής τους ανάπτυξης στη διάρκεια των τελευταίων δύο εκατομμυρίων ετών αποτελεί ένα από τα μείζονα προβλήματα που απασχολούν τη σημερινή επιστήμη, μια πρόκληση με τεράστιο ενδιαφέρον, εφόσον πρόκειται για την κατανόηση της ίδιας της ανθρώπινης φύσης μας.
Το παρόν βιβλίο επιχειρεί να μεταφέρει τις εκπλήξεις και τις συγκινήσεις που προκύπτουν όταν εμβαθύνουμε στην ουσία του σύγχρονου ανθρώπου, εκθέτοντας με απλό τρόπο τα όσα γνωρίζουμε για την ανθρώπινη εξελικτική ιστορία, σκιαγραφώντας τις περιοχές του νευρικού συστήματος που σχετίζονται με τον συμβολισμό και τη γλώσσα, παραθέτοντας ορισμένες από τις σχετικές γλωσσολογικές θεωρίες και, τέλος, καταδεικνύοντας την απόλαυση που προκαλεί η βαθιά διερεύνηση της ανθρώπινης φύσης. Πρόκειται για ένα βιβλίο που δεν στηρίζεται σε παγιωμένες βεβαιότητες, αλλά στις νέες προοπτικές που ανοίγονται.

27

Ο εγκέφαλός μας —το ανώτερο μέρος του νευρικού μας συστήματος που περικλείεται εντός του κρανίου— κρύβει πολλά αινίγματα. Για να τα αποκρυπτογραφήσουν, εδώ και πάνω από έναν αιώνα νευρολόγοι και ψυχολόγοι συμμετέχουν σε ένα φιλόδοξο σχέδιο: την απόπειρα χαρτογράφησης του εγκεφάλου τόσο σε μακροσκοπικό επίπεδο —εντοπίζοντας περιοχές και μεγάλες δομές — όσο και σε μικροσκοπικό —αποκαλύπτοντας τη σύνθεση των διάφορων εγκεφαλικών κυττάρων και εντοπίζοντάς τα στις διάφορες αύλακες και έλικες—. Η πρόκληση περιλαμβάνει επίσης τη βούληση να κατανοήσουμε τη χάραξη των οδών μέσω των οποίων επικοινωνούν οι εγκεφαλικές περιοχές.
Στο παρόν βιβλίο θα επισκοπήσουμε τον άτλαντα των όσων έχουμε κατορθώσει να χαρτογραφήσουμε μέχρι σήμερα: πρόκειται, ως εκ τούτου, για ένα έργο ανολοκλήρωτο. Οι εγκεφαλικοί χάρτες θα μας βοηθήσουν να διακρίνουμε τις πρωταρχικές λειτουργίες κάθε περιοχής του εγκεφάλου μας, τις οποίες θα προσεγγίσουμε επίσης μέσα από την παρουσίαση των πιο σημαντικών κλινικών περιπτώσεων στην ιστορία της νευροεπιστήμης.

28

Παρότι, στη διάρκεια της Ιστορίας, η συζήτηση γύρω από τη συνείδηση ήταν πάντα έντονη, δεν υπάρχει σήμερα ένας ορισμός κοινά αποδεκτός από όλους, νευροεπιστήμονες και μη, που να την περιγράφει. Πρόκειται, ωστόσο, για ένα θέμα με ευρύτερες κοινωνικές επιπτώσεις, διότι γενικά θεωρείται ότι αντικατοπτρίζει την ενδόμυχη φύση του ανθρώπου. Στο παρόν βιβλίο παρουσιάζεται η σύγχρονη ερμηνεία, που χαίρει μιας σχετικής συναίνεσης ανάμεσα στους νευροεπιστήμονες. Σύμφωνα με αυτήν, η συνείδηση είναι μια λειτουργική κατάσταση του εγκεφάλου που χαρακτηρίζεται από τον συγχρονισμό, στη δραστηριότητα ταλάντωσης, ορισμένων συνόλων νευρώνων που βρίσκονται σε διαφορετικά κέντρα και συνδέονται μεταξύ τους με βρόγχους. Ένα είδος συναυλίας όπου πρωταγωνιστούν διάφορες ορχήστρες οι οποίες παίζουν συγχρόνως, αλλά χωρίς διευθυντή και παρτιτούρες. Όταν προκαλείται μια νέα εσωτερική κατάσταση (για παράδειγμα, πείνα) ή όταν λαμβάνουμε ένα ερέθισμα από κάποια αίσθηση (όπως μια μελωδία), ορισμένα σύνολα νευρώνων σε διάφορες εγκεφαλικές περιοχές συγχρονίζουν τις φάσεις της δραστηριότητάς τους. Σε αυτό το σημείο είναι που λέμε ότι αποκτάμε συνείδηση του αντίστοιχου αισθήματος.
Στον παρόντα τόμο αναλύονται όσα γνωρίζουμε (και όσα αγνοούμε) σχετικά με τη συνείδηση από την οπτική της νευροεπιστήμης, προσεγγίζοντας πτυχές τόσο συναρπαστικές όπως το τι θα μπορούσε να δώσει έναν ορισμό της, ποια όντα έχουν συνείδηση και αν οι μηχανές θα μπορούσαν να αποκτήσουν τελικά συνείδηση.

29

Οι πρόοδοι στη νευροεπιστημονική έρευνα έχουν ρίξει φως σε πτυχές του ανθρώπινου όντος που μέχρι πρόσφατα αποτελούσαν αντικείμενο εικοτολογιών, όπως η συνείδηση, η σκέψη και τα συναισθήματα. Η δημιουργικότητα είναι, αναμφισβήτητα, μια από αυτές τις πτυχές, αφού ελάχιστα πράγματα είναι πιο αμιγώς ανθρώπινα από την ικανότητά μας να δημιουργούμε αθάνατα έργα. Η ικανότητα αυτή σχετίζεται περισσότερο με τις νευρωνικές συνάψεις και την πλαστικότητα του εγκεφάλου παρά με την επιρροή των Μουσών ή την «έμπνευση». Η διαπρεπής νευροβιολόγος Μάρα Ντίρσεν, διευθύντρια ερευνών στο Κέντρο Γονιδιωματικής Ρύθμισης της Βαρκελώνης, μας αποκαλύπτει στο παρόν βιβλίο ορισμένα από τα κλειδιά που μας έχει προσφέρει τα τελευταία χρόνια η νευροεπιστήμη προκειμένου να απαντήσουμε σε ερωτήματα όπως τι είναι η καλλιτεχνική ομορφιά και ποια χαρακτηριστικά διαθέτουν όσοι είναι ικανοί να την δημιουργούν. Στον παρόντα τόμο αναλύονται όσα γνωρίζουμε (και όσα αγνοούμε) σχετικά με τη συνείδηση από την οπτική της νευροεπιστήμης, προσεγγίζοντας πτυχές τόσο συναρπαστικές όπως το τι θα μπορούσε να δώσει έναν ορισμό της, ποια όντα έχουν συνείδηση και αν οι μηχανές θα μπορούσαν να αποκτήσουν τελικά συνείδηση.

30

Πέρα από την ομιλούμενη γλώσσα, εμείς οι άνθρωποι διαθέτουμε ένα ευρύ φάσμα επικοινωνιακών πόρων που υπεισέρχονται στις καθημερινές κοινωνικές μας σχέσεις και μας βοηθούν να συγκροτούμε και να διαμορφώνουμε τα μηνύματά μας. Ο πλούτος αυτών των πόρων είναι εντυπωσιακός. Ο Ιταλοαμερικανός γλωσσολόγος Μάριο Πέι υπολόγισε ότι είμαστε ικανοί να παράγουμε έως και 700.0000 διαφορετικά σημεία μέσα από χειρονομίες, εκφράσεις του προσώπου και άλλες κινήσεις που προσθέτουν νόημα και συγκείμενο στις λέξεις μας.
Η μελέτη του μη λεκτικού αυτού κώδικα αποτελεί αντικείμενο διάφορων επιστημονικών κλάδων όπως η ηθολογία, η πολιτισμική ανθρωπολογία, η ψυχολογία, η ψυχιατρική, η κοινωνιολογία και, πιο πρόσφατα, η νευροεπιστήμη. Μέσα από τα ευρήματα όλων αυτών των κλάδων, το παρόν βιβλίο αναλύει ορισμένες από τις πιο αποκαλυπτικές όψεις της μη λεκτικής επικοινωνίας, όπως η αποτύπωση των συναισθημάτων στις εκφράσεις του προσώπου, η γλώσσα του σώματος, οι αποστάσεις που μας είναι απαραίτητες για να αλληλεπιδρούμε όπως αρμόζει με τα άλλα άτομα και ο τρόπος με τον οποίο ομιλούμε.

31

Στο παρόν βιβλίο αναλύουμε το πώς ο ύπνος αποτελεί μέρος μιας πολύ πιο περίπλοκης δομής που ρυθμίζει όλους μας τους βιολογικούς ρυθμούς και ελέχει τις ρυθμικές αλλαγές μέσω των οποίων ο οργανισμός μας προσαρμόζεται ανά πάσα στιγμή του 24ώρου. Αφού ορίσμουμε τι είναι το λεγόμενο «βιολογικό ρολόι» και επισκοπήσουμε τους ρυθμούς που διέπουν τις ζωτικές μας λειτουργίες και γενικότερα την υγεία μας, θα αναστοχαστούμε πάνω στις αιτίες για τις οποίες ενίοτε το ρολόι αυτό υφίσταται βλάβη και πάνω στις επιπτώσεις αυτών των διαταραχών. Τέλος, θα παραθέσουμε ορισμένους εύκολα εφαρμόσιμους κανόνες για τη διατήρηση μιας ορθής υγιεινής του ύπνου και για τη διασφάλιση της εύρυθμης λειτουργίας του βιολογικού μας ρολογιού.

32

Η κατανόηση της ιστορίας ενός επιστημονικού πεδίου, εν προκειμένω της νευροεπιστήμης, είναι ένας θαυμάσιος τρόπος για να προσεγγίσουμε τη σημερινή του πραγματικότητα. Ενίοτε θεωρούμε την επιστήμη ως ένα σύνολο από αδιαμφισβήτητες αλήθειες, από τεκμηριωμένες και ολοκληρωμένες ανακαλύψεις και σπουδαία ευρήματα, ενώ σχεδόν ποτέ δεν έχουν έτσι τα πράγματα. Η ιστορία των ερευνών πάνω στο νευρικό σύστημα περιλαμβάνει περισσότερο κόπο, θυσίες πειραματόζωων και επαναλαμβανόμενη μονότονη εργασία παρά μαγικές στιγμές. Μολαταύτα, πρόκειται για μια συναρπαστική διαδικασία μέσω της οποίας έχουμε προοδεύσει με ιλιγγιώδη ταχύτητα, ιδίως τις τελευταίες δεκαετίες, αποκτώντας γνώσεις, αντιμετωπίζοντας επιτυχώς ορισμένες ασθένειες και θέτοντας στέρεες βάσεις για την καθιέρωση νέων θεραπειών και φαρμακευτικών αγωγών. Το παρόν βιβλίο φιλοδοξεί να αφηγηθεί αυτή την ιστορία.
Το να γνωρίσουμε τα βήματα που οδήγησαν στην επιστήμη του εγκεφάλου, καθώς και το έργο των ερευνητών από όλες τις χώρες, μας επιτρέπει να κατανοήσουμε πολύ καλύτερα τη σημερινή κατάσταση και τις πρόσφατες προόδους της, αλλά και ορισμένες πλάνες που οι επιπτώσεις τους είναι ακόμη αισθητές. Επιδιώξαμε, επίσης, να εξανθρωπίσουμε τους πρωταγωνιστές, μια και την επιστήμη την ασκούν άνθρωποι, με τις ελπίδες, τις φιλοδοξίες και τα άγχη τους, αλλά ταυτόχρονα, σε πολλές περιπτώσεις, με τη γενναιοδωρία, την καλοσύνη και, πάντοτε, το πάθος τους.

33

Όταν γεννιόμαστε, ο εγκέφαλός μας δεν είναι ένα άγραφος πίνακας, αλλά διαθέτει μια σειρά από κυκλώματα και δομές που έχουν προκαθοριστεί από το γενετικό μας πρόγραμμα και που δημιουργούνται κατά την προγεννητική και μεταγεννητική ανάπτυξη. Ωστόσο, η επίδραση που ασκεί σε αυτά το περιβάλλον είναι τεράστια, εφόσον ρυθμίζει και συντονίζει όλες τις νοητικές λειτουργίες που συνιστούν τον άξονα της καθημερινής μας ζωής. Τι είναι, λοιπόν, πιο σημαντικό, η κληρονομικότητα ή η εμπειρία; Ύστερα από δεκαετίες συζήτησης σχετικά με τον βαθμό στον οποίο οι γενετικές και περιβαλλοντικές επιδράσεις σχετίζονται με τη νοημοσύνη μας ή με την ατομική μας μνήμη, για να αναφέρουμε δύο από τις πτυχές που έχουν μελετηθεί περισσότερο, σήμερα η πλειονότητα των επιστημόνων υποστηρίζει μια ολιστική προσέγγιση, θεωρώντας τη γενετική και την ανατροφή ως αδιαχώριστα μέρη της ίδιας πραγματικότητας: της ανάπτυξης του ανθρώπινου όντος. Η ανακάλυψη του πώς τα γονίδια επηρεάζουν την ανθρώπινη συμπεριφορά, σε συνδυασμό με το πώς το επιγονιδίωμα επιδρά με τη σειρά του στην κληρονομικότητα, οδηγεί στην αναθεώρηση της παραδοσιακής διχοτομικής αντίληψης και εμπλουτίζει τη σχετική συζήτηση, όπως μπορεί κανείς να εκτιμήσει στο παρόν βιβλίο.

34

O παράλογος ή υπερβολικός φόβος είναι ένα χαρακτηριστικό στοιχείο της αποκαλούμενης «φοβίας». Οι φοβίες θεωρούνται αγχώδεις διαταραχές, και ως τέτοιες αποτελούν πρόκληση για τα συστήματα υγείας των ανεπτυγμένων χωρών, αφενός επειδή το ποσοστό τους είναι υψηλό στον γενικό πληθυσμό και αφετέρου επειδή λίγοι μόνο από όσους πάσχουν από αυτές επιζητούν τη συνδρομή των επαγγελματιών της υγείας. Στο παρόν βιβλίο αναλύονται τα κλινικά χαρακτηριστικά που καθορίζουν τη διάγνωση των φοβιών και εξηγείται πώς προκύπτουν αυτές οι παθολογίες και πώς εξελίσσονται από την εφηβεία μέχρι τη γεροντική ηλικία. Επιπροσθέτως, μέσα από πραγματικές κλινικές ιστορίες, επιχειρείται μια επισκόπηση των συχνότερα εμφανιζόμενων φοβιών.

35

Αν μπορούσαμε να υπολογίσουμε τον χρόνο της ζωής μας τον οποίο αφιερώνουμε στη μουσική, θα μέναμε έκπληκτοι με το αποτέλεσμα. Παραταύτα, ακόμα και σήμερα είναι πάρα πολλά τα όσα αγνοούν οι περισσότεροι από εμάς, συμπεριλαμβανομένων πολλών επαγγελματιών της μουσικής, σχετικά με το πώς ο εγκέφαλός μας ελέγχει τις μουσικές διεργασίες και τα μουσικά φαινόμενα: από την αντίληψη της χροιάς, του τόνου, του χρώματος και της έντασης των ήχων και των μελωδιών, μέχρι τα συναισθήματα που μας προξενούν ορισμένες συνθέσεις, χωρίς να ξεχνάμε τη λειτουργία των δημιουργικών διαδικασιών και τα διάφορα νευρολογικά και ψυχιατρικά προβλήματα που μπορούν να επηρεάσουν, μεταξύ άλλων, τη μουσική ερμηνεία και αντίληψη.
Διανθίζοντας τις εξηγήσεις με εκπληκτικές και ελκυστικές αληθινές περιπτώσεις από την ιστορία της μουσικής, το παρόν βιβλίο μάς προσφέρει μια εκλαϊκευτική προσέγγιση σε όλα όσα μοιράζονται εγκέφαλος και μουσική.

36

H έννοια του στρες μπορεί να οριστεί ως η μη εξειδικευμένη απόκριση ενός οργανισμού απέναντι σε οποιοδήποτε αίτημα ή απαίτηση που προέρχεται από διάφορα περιβαλλοντικά ερεθίσματα. Η απόκριση αυτή βασίζεται στην ικανότητα των οργανισμών να διατηρούν την ισορροπία τους κατά την αλληλεπίδραση ανάμεσα στο εσωτερικό και στο εξωτερικό τους περιβάλλον.
Στην καθημερινή μας ζωή συμβιώνουμε διαρκώς με το στρες, του οποίου η παρουσία γίνεται σαφώς αισθητή σε διάφορες καταστάσεις που σχετίζονται τόσο με διαδικασίες οι οποίες επηρεάζουν την ποιότητα της ζωής μας, όσο και με άλλες που συχνά συνδέονται με την εκδήλωση και την εξέλιξη πολλών παθολογικών διαταραχών. Με σκοπό να κατανοήσουμε τι είναι άγχος και στρες και πώς το δεύτερο επηρεάζει τον οργανισμό μας, στο παρόν βιβλίο εξετάζουμε διάφορες όψεις του, με ιδιαίτερη έμφαση στις εμπλεκόμενες ψυχολογικές και νευροβιολογικές διεργασίες οι οποίες μας επιτρέπουν να προσεγγίσουμε και να κατανοήσουμε όσα θέλαμε πάντα να γνωρίζουμε για το στρες... αλλά ποτέ δεν τολμούσαμε να ρωτήσουμε.

37

Όταν «χορηγούμε» στον εαυτό μας ένα ευχάριστο ερέθισμα (ο καθένας ας σκεφτεί το αγαπημένο του: να τρέχει μόνος του, να διαβάζει, να τρώει παγωτό...), αυξάνεται στον εγκέφαλό μας η παραγωγή του νευροδιαβιβαστή που είναι γνωστός ως «ντοπαμίνη», προκαλώντας μια σειρά από αλλαγές που θα μας επιτρέψουν να απολαύσουμε το συγκεκριμένο ερέθισμα, να επικεντρωθούμε σε αυτό διώχνοντας από τον νου μας κάθε άλλη έγνοια. Η ντοπαμίνη είναι, εντέλει, εκείνη που μας επιτρέπει να νιώσουμε απόλαυση, χαρίζοντάς μας στιγμές ευτυχίας, ικανοποίησης και ευεξίας. Όσο ισχυρότερο είναι το ευχάριστο ερέθισμα, τόσο πιο έντονα θα το αναζητήσουμε ξανά για να μας προσφέρει και πάλι απόλαυση. Αυτή ακριβώς η «επιβράβευση» μας ωθεί να επιθυμούμε να επαναλάβουμε την συμπεριφορά που την προκάλεσε. Με άλλα λόγια, το σύστημα επιβράβευσης, με κεντρικό στοιχείο του τη ντοπαμίνη, είναι υπεύθυνο για την προσκόλλησή μας στα πράγματα, τόσο τα ωφέλιμα όσο και τα επιβλαβή. Εκτός από τη ντοπαμίνη, υπάρχουν στον εγκέφαλό μας και άλλες ουσίες που εμπλέκονται στο απολαυστικό βίωμα, όπως οι ενδορφίνες και τα ενδοκανναβινοειδή. Το παρόν βιβλίο αναλύει αυτές τις ουσίες και επισκοπεί τις πιο κοινές απολαύσεις τις ζωής και τη νευροβιολογική τους αντιστοίχιση, χωρίς να λησμονεί ότι το βίωμα της απόλαυσης είναι άκρως προσωπικό, εφόσον αυτό που γεννά ηδονή σε κάποιους μπορεί για άλλους να είναι εντελώς απωθητικό.

38

Οι πιο πρόσφατες έρευνες καταδεικνύουν ότι όλες οι ανθρώπινες εκδηλώσεις έχουν άμεση σχέση με τον εγκέφαλο. Χάρη στην παραγωγή ψυχοφαρμάκων με μοριακό γενετικό σχεδιασμό, στον διακρανιακό μαγνητικό ερεθισμό, στον βαθύ ηλεκτρικό ερεθισμό με μετεγχειρητικά εμφυτεύματα, αλλά και χάρη στις μελέτες σε ασθενείς με εγκεφαλικές βλάβες, κατέστη εφικτό να αποδειχθεί ότι ο ψυχισμός και η συνείδηση αποτελούν αδιαμφισβήτητα τεκμήρια της άρρηκτης σύνδεσης ανάμεσα στο σώμα και τον νου. Από την άλλη πλευρά, στο νομικό και δεντολογικό πεδίο, τα ερωτήματα σχετικά με την προέλευση και τον σκοπό της ζωής και με το νόημα του ανθρώπινου όντος έχουν ενταχθεί, χάρη στην πρόοδο των νευροεπιστημών, στο πλαίσιο μιας αναγκαίας νευροηθικής.
Όπως εξηγεί το παρόν βιβλίο, ορισμένοι επιστήμονες θεωρούν ότι η εγκεφαλική δραστηριότητα είναι εκείνη που μας επιτρέπει να πιστεύουμε, και αυτό είναι ίσως εν μέρει ορθό. Παράλληλα, όμως, έχει αποδειχθεί ότι η εγκεφαλική δραστηριότητα είναι διαφορετική στα άτομα που πιστεύουν σε σύγκριση με τα υπόλοιπα και ότι η πνευματικότητα συνδέεται με αύξηση της αίσθησης ευεξίας και με μείωση της κατάθλιψης, προάγοντας έτσι την προσωπική πρόοδο τόσο σε ορθολογικό όσο και σε συναισθηματικό επίπεδο. Όλα αυτά τα ζητήματα αναλύονται στις σελίδες του παρόντος βιβλίου.

39

Στα τέλη της δεκαετίας του 1990 και στις αρχές του 21ου αιώνα, η νευροεπιστήμη, η ψυχολογία και η οικονομία ένωσαν τις δυνάμεις τους για να δημιουγήσουν ένα νέο ερευνητικό πεδίο με αντικείμενο μελέτης τη λήψη των οικονομικών αποφάσεων. Παρότι η πρώτη σχετική επιστημονική συνάντηση, την οποία οργάνωσαν οι οικονομολόγοι Κόλιν Κάμερερ και Τζορτζ Λεβενστάιν, πραγματοποιήθηκε το 1997, μέχρι το 2003 δεν είχε σημειωθεί κάποια σημαντική πρόοδος. Από το 2003, ωστόσο, και μετά οι εν λόγω επιστήμονες άρχισαν να πραγματοποιούν τη σύγκλιση ανάμεσα στους επιμέρους κλάδους τους, ιδρύοντας τη Society for NeuroEconomics και αποκαλώντας τους εαυτούς τους «νευροοικονομολόγους».
Στο παρόν βιβλίο θα παρουσιάσουμε τους δρόμους που άνοιξε η νέα αυτή επιστήμη: πώς οι βιολογικές μεταβλητές μπορούν να μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε καλύτερα την οικονομική συμπεριφορά και πώς μια νευροεπιστημονική μέθοδος μπορεί να αποβεί χρήσιμη για την επαλήθευση και την τελειοποίηση των θεωρητικών οικονομικών μοντέλων.

40

Οι πρόοδοι στον τομέα των νευροεπιστημών μάς επέτρεψαν να ρίξουμε λίγο φως σε ορισμένες θεμελιώδεις πτυχές του ανθρώπινου όντος, όπως η συνείδηση, η σκέψη και τα συναισθήματα, των οποίων η κατανόηση παρέμενε μέχρι πρότινος στη σφαίρα της εικοτολογίας. Καθημερινά γνωρίζουμε όλο και περισσότερα για την εκπληκτική διαδικασία μέσω της οποίας ένα οποιοδήποτε ερέθισμα –για παράδειγμα, η εικόνα ενός αντικειμένου– μπορεί να μετατραπεί σε σκέψη και, ως εκ τούτου, σε τμήμα της μνήμης μας, με αποτέλεσμα να είμαστε σε θέση, από εκείνη τη στιγμή και μετά, να θυμόμαστε πάντοτε τόσο το ίδιο το αντικείμενο όσο και τη χρήση του.
Το όνειρο της ορθολογικής σκέψης αναλύει τις κύριες γνωσιακές λειτουργίες που διέπουν αυτή τη διαδικασία: την αντίληψη (δηλαδή το πώς λαμβάνουμε τις πληροφορίες), τη σκέψη (πώς τις επεξεργαζόμαστε) και τη μνήμη (πώς τις αποθηκεύουμε).

41

Το παρόν βιβλίο αντιπροσωπεύει ένα ταξίδι μέσα από διάφορους ερευνητικούς τομείς που μοιράζονται ένα κοινό κέντρο βάρους: την εξέλιξη του ανθρώπινου εγκεφάλου. Μας δείχνει, για παράδειγμα, πώς οι διάφοροι επιστημονικοί κλάδοι που ασχολούνται με αυτό το θέμα, στο μεταίχμιο ανάμεσα στην ανθρωπολογία και τη νευροεπιστήμη, μας επιτρέπουν να συγκρίνουμε τις πληφορορίες που διαθέτουμε για τον εγκέφαλό μας με τα όσα γνωρίζουμε για τον εγκέφαλο άλλων πρωτευόντων ως προς την ανατομία, την εξέλιξη, τη φυσιολογία και τη συμπεριφορά. Επιπλέον, μέσω της μελέτης της εγκεφαλικής εξέλιξης στα απολιθώματα, μας βοηθά να κατανοήσουμε την πολύπλοκη και ενίοτε συγκρουσιακή σχέση ανάμεσα στο κρανίο και τον εγκέφαλο. Τέλος, μας εισάγει στους επιστημονικούς κλάδους που συνδυάζουν την ψυχολογία και την αρχαιολογία με σκοπό να διερευνήσουν τα γνωσιακά επίπεδα των ειδών που έχουν εκλείψει.
Ένα ταξίδι ανάμεσα σε πιθήκους και απολιθώματα, ανάμεσα σε εγκεφάλους και κρανία, ανάμεσα σε αρτηρίες και γονίδια, χωρίς να αγνοούμε τον ρόλο της κοινωνίας και της τεχνολογίας και χωρίς να λησμονούμε μια θεμελιώδη ιδέα: γνωρίζουμε τα πάντα για τον εγκέφαλο εκτός από το πώς λειτουργεί.

42

Σήμερα γνωρίζουμε ότι η κατανάλωση ναρκωτικών επηρεάζει τον ανθρώπινο εγκέφαλο, τόσο στη μορφολογική του δομή όσο και στη λειτουργία του, και ότι μπορεί να προκαλέσει αλλοιώσεις μακράς διάρκειας σε συνδυασμό με ριψοκίνδυνες συμπεριφορές. Η εξάρτηση μπορεί να συνδέεται με παράγοντες οικογενειακούς, οικονομικούς, ψυχολογικούς, πολιτισμικούς, πολιτικούς και νομικούς, μεταξύ άλλων. Ως εκ τούτου, δεν μπορούμε να την αποδώσουμε αποκλειστικά και μόνο σε εγκεφαλική δυσλειτουργία ούτε στις αλλαγές που επέρχονται στον εγκέφαλο εξαιτίας της κατανάλωσης ουσιών κατάχρησης.
Στο παρόν βιβλίο αναλύονται οι φάσεις της διαδικασίας εξάρτησης από ναρκωτικές ουσίες, το προφίλ των πιο ευάλωτων σε αυτές ατόμων και οι επιδράσεις των κυριότερων γνωστών ναρκωτικών στο νευρικό σύστημα (τροποποίηση των συναπτικών συνδέσεων, αλλοίωση των επιπέδων ντοπαμίνης, απώλεια ελέγχου ...).

43

Πώς αποκτάμε την ικανότητα να μετράμε; Από πού προέρχεται το αριθμητικό μας σύστημα; Πώς μαθαίνουμε τις σχέσεις ανάμεσα στους αριθμούς; Ποια νευρολογικά κυκλώματα μας επιτρέπουν να παράγουμε αλγορίθμους; Τελικά, πώς κατορθώνει ο εγκέφαλός μας να χειρίζεται τα μαθηματικά;
Στο παρόν βιβλίο έχουμε συγκεντρώσει τα συμπεράσματα στα οποία έχει καταλήξει η νευροεπιστήμη σχετικά με την αριθμητική μας αίσθηση και την ικανότητά μας να εκτελούμε μαθηματικές πράξεις, με βάση τρεις θεμελιώδεις διαδικασίες: την εκμάθηση των αριθμητικών σχέσων, τη χωρική αντίληψη και τη μνήμη. Αναλύουμε επίσης τους ειδικούς νευρώνες και τις εγκεφαλικές περιοχές που εμπλέκονται τόσο στην καθημερινή μας χρήση των μαθηματικών όσο και στην εκτέλεση πολύπλοκων πράξεων.

44

Είναι άραγε εφικτό να εντοπίσουμε την περιοχή ή τις περιοχές του εγκεφάλου που ευθύνονται για τη γλώσσα; Ποιον ρόλο παίζουν τα γονίδια στη ανάπτυξη της γλώσσας στον άνθρωπο; Είναι άραγε έμφυτη στους ανθρώπους η γραμματική ικανότητα; Μας βοηθά η γνώση μιας δεύτερης γλώσσας στην εκμάθηση μιας τρίτης;
Η ανατομική μελέτη του εγκεφάλου ατόμων με γλωσσικές διαταραχές και η ανάπτυξη των σύγχρονων τεχνικών νευροαπεικόνισης έριξαν φως στις πιθανές απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήματα. Το παρόν βιβλίο αναφέρεται σε όλα αυτά, δηλαδή σε όσα γνωρίζουμε σήμερα για τη σχέση του εγκεφάλου με τη γλώσσα.

45

Ο όρος σάιμποργκ πλάστηκε το 1960 για να περιγράψει ένα βελτιωμένο ανθρώπινο ον ικανό να επιβιώνει σε εξωγήινα περιβάλλοντα. Η ιδέα αυτή αναδύθηκε στο πλαίσιο των τεράστιων προόδων στην εξερεύνηση του διαστήματος: καθώς τα σύνορα της τελευταίας διευρύνονταν, άρχισε να γίνεται αισθητή η ανάγκη για ένα είδος σύντηξης ανάμεσα σε ανθρώπους και μηχανές.
Στο παρόν βιβλίο θα περιγράψουμε τις προόδους που έχουν σημειωθεί τα τελευταία χρόνια, σε πανεπιστημιακό και βιοτεχνολογικό επίπεδο, γύρω από την έννοια του σάιμποργκ. Συγκεκριμένα, θα επικεντρωθούμε στις νευροτεχνολογίες (επεμβατικές και μη) που χρησιμοποιούνται στο κλινικό πεδίο για την αποκατάσταση ή την ενίχσχυση γνωσιακών ή κινητικών λειτουργιών σε ασθενείς με νευροεκφυλιστικές βλάβες ή ασθένειες.
Επίσης θα πραγματευθούμε τις δυνατότητες που προσφέρουν αυτές και άλλες συγγενείς τεχνολογίες για τη βελτίωση των μαθησιακών και άλλων ικανοτήτων σε υγιή άτομα, χωρίς, βεβαίως, να λησμονούμε ότι μια τόσο επαναστατική αλλαγή θα μπορούσε να έχει στο μέλλον κάποιο κόστος το οποίο σήμερα αγνοούμε.

46

Ας φανταστούμε για μια στιγμή ένα πρόσωπο πρόθυμο να σαγηνεύσει ένα άλλο, ως απόρροια του έρωτα, της επιθυμίας και/ή του πάθος. Προφανώς θα πρέπει να υπολογίζει με σύνεση κάθε του βήμα, να παρατηρεί με προσοχή τις αντιδράσεις του αντικειμένου του πόθου του και να σχεδιάζει μεθοδικά την επόμενη κίνηση. Η εκμάθηση και η εφαρμογή της τέχνης της ερωτικής αποπλάνησης απαιτούν χρόνο, συγκέντρωση και μεγάλη προσπάθεια. Γνωρίζουμε, ωστόσο, ότι σε όλη αυτή τη διαδικασία, εκτός από τα ψυχολογικά φαινόμενα που παρατηρούμε, παρεμβαίνουν επίσης ορισμένες εγκεφαλικές δομές και βιοχημικές ουσίες που σχετίζονται με την ερωτική δραστηριότητα, προκαλώντας την εξάρτηση, την προσκόλληση ή την παράνοια στην οποία ζει ο ερωτευμένος. Στο παρόν βιβλίο αναλύονται τόσο τα ψυχολογικά φαινόμενα που εμπλέκονται στην ερωτική απόκριση όσο και τα βιολογικά κέντρα που τη ρυθμίζουν.

47

Μέχρι πρό τινος η Ηθολογία, η επιστήμη που μελετά τη συμπεριφορά των ζώων, ενδιαφερόταν αποκλειστικά για τη φυσική τους κατάσταση (λήψη τροφής, κατάλληλοι χώροι, θήρευση και λοιπά). Ωστόσο, μετά την Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων των Ζώων από την UNESCO και την αυξανόμενη μέριμνα για τη ζωική ευεξία, έχει αρχίσει επίσης να ασχολείται με τη νοητική κατάσταση και τις παθογένειες των ζώων.
Η λειτουργία του εγκεφάλου των ζώων δεν εμφανίζει μεγάλες διαφορές σε σύγκριση με εκείνη του ανθρώπινου εγκεφάλου, όπως επισημαίνει η Διακήρυξη της Κοπεγχάγης. Αυτό υποχρεώνει τους ζωολόγους να δημιουργήσουν τον λεγόμενο περιβαλλοντικό εμπλουτισμό, με σκοπό να αποφεύγονται ορισμένες ολοένα και πιο τεκμηριωμένες παθολογίες για τις οποίες θα μιλήσουμε στο παρόν βιβλίο.

48

Το παρόν βιβλίο πραγματεύεται όχι μόνο το πώς η σωματική άσκηση μπορεί να επιδράσει στη λειτουργία και στη δομή του εγκεφάλου και του κινητικού νευρικού συστήματος, αλλά επίσης ορισμένες σημαντικές πτυχές όπως, για παράδειγμα, το πώς η βιολογία και η γενετική μπορούν να επηρεάσουν τον ρόλο του εγκεφάλου στην πρακτική της σωματικής άσκησης. Παράλληλα, αναλύει επίσης τη συμβολή των αθλητικών δραστηριοτήτων στη διατήρηση της συνολικής υγείας του ατόμου. Επιπροσθέτως, εξετάζει την επίδραση της σωματικής άσκησης στις φάσεις της εγκεφαλικής γήρανσης.

49

Πώς επεξεργάζεται ο εγκέφαλος αυτό που αποκαλούμε «εγώ»; Για να απαντήσει σε αυτό το πολυσύνθετο ερώτημα, το παρόν βιβλίο διεξάγει μια φιλοσοφική έρευνα. Η ανάλυση ορισμένων από τις κύριες έννοιες μέσω των οποίων οι φιλόσοφοι επιχείρησαν να κατανοήσουν τον νου, όπως η ψυχή, η ελεύθερη βούληση και η συνείδηση, σηματοδοτούν την πορεία αυτής της έρευνας, που με τη σειρά της φιλοδοξεί να διακριβώσει μέχρι ποιο σημείο τα επιστημονικά ευρήματα πάνω στο συγκεκριμένο θέμα (πάντοτε, κατά το μάλλον ή ήττον, προσωρινά και αναθεωρήσιμα) μπορούν να αλλάξουν τον τρόπο με τον οποίο κατανοούμε τον εαυτό μας.